Τι είναι πολιτισμός;
«Πολιτισμός» είναι μια περίεργη λέξη. Οι πρώιμοι Ευρωπαίοι εξερευνητές συνέδεαν αυτό που ήταν «καλό» με τον πολιτισμό. Έτσι, όταν συνάντησαν ειλικρινείς και γενναιόδωρους απολίτιστους ανθρώπους, θα τους περιέγραφαν κάποιες φορές σαν «πιο πολιτισμένους» από τους Ευρωπαίους. Σήμερα, η ιδέα του πολιτισμού είναι τακτικά συνδεδεμένη με καλό κρασί, όμορφα ανθρώπινα πλάσματα και ραφινάτες γεύσεις, αλλά στην πραγματικότητα τα χαρακτηριστικά που μοιράζονται όλοι οι πολιτισμοί είναι μακράν λιγότερο ευχάριστα: κυριαρχία, γενοκτονία και περιβαλλοντική καταστροφή είναι κάποια απ’ αυτά.
Ένα άλλο σημείο σύγχυσης είναι ότι πολλοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον «πολιτισμό» σαν μια ξεχωριστή οντότητα εξελισσόμενη μέσα στο χρόνο. Αυτή η αντίληψη έχει την πηγή της στο μύθο της Προόδου μέσω του οποίου ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, που τώρα κυριαρχεί στον κόσμο, είναι δικαιολογημένος και εξιδανικευμένος. Αυτός ο μύθος αξιώνει ότι η ανθρωπότητα έχει αναπτύξει μια ενιαία, αρκετά ευθεία πορεία που οδηγεί όπου είμαστε. Στην πραγματικότητα, οι πολιτισμοί έχουν προκύψει σε διάφορα μέρη χωρίς συνδέσεις και χωρίς να ακολουθήσουν μια ενιαία πορεία. Ο δυτικός πολιτισμός εντοπίζεται πίσω στην «Έυφορη Ημισέληνο», που αναφέρεται ως «λίκνο του πολιτισμού». Αλλά οι πολιτισμοί των Κινέζων, των Ιαπώνων, των Ίνκας, των Μάγια και των Αζτέκων, μεταξύ άλλων, δεν έχουν καμιά σύνδεση με αυτό το λίκνο. Η άνθιση του ίδιου του δυτικού πολιτισμού δεν ήταν μια ομαλή πορεία. Είναι περισσότερο η διέλευση, η σύγκλιση και ο διαχωρισμός διαφόρων πορειών, μερικές φορές μέσω του εμπορίου, πολύ συχνότερα μέσω της σύρραξης. Έτσι, έχουν υπάρξει πολλοί πολιτισμοί ανά την ιστορία. Μια σύγκλιση μιας σειράς ιστορικών παραγόντων επέτρεψαν στον ευρωπαικό πολιτισμό να πραγματοποιήσει μαι κατάκτηση που τώρα έχει απλωθεί σε όλο τον πλανήτη. Αλλά η ιδέα ενός ξεχωριστού πολιτισμού που έχει εξελιχτεί κάτα μήκος μιας ενιαίας πορείας είναι μέρος της ιδεολογίας της Προόδου και επαναστατική κριτική πρέπει να είναι προσεκτική για να αποφύγει αυτήν την παγίδα, γιατί μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην άποψη ότι είναι απλά μια αντιστροφή της αντίληψης της Προόδου, παρά μια απόρριψη του μύθου.
Μια τέτοια αντιστροφή μπορεί να οδηγήσει σε μια επίκληση της επιστροφής σε μια φαντασιακή εκκίνηση που είναι από μόνης της ένας μύθος. Μια επαναστατική στον πολιτισμό κριτική, χρειάζεται να απορρίψει την περιπλοκή που υπάρχει σύμφυτη στην ιδέας της Προόδου και όχι να δημιουργήσει έναν αντι-μύθο βασισμένο σε μια ηθική κρίση της Προόδου.
Παρόλο που η ιδέα ενός ξεχωριστού πολιτισμού είναι λανθασμένη, υπάρχουν κάποια βασικά γνωρίσματα που όλοι οι πολιτισμοί έχουν μοιραστεί. Αυτά μπορούν να εξεταστούν ορίζοντας ποιότητες του πολιτισμου. Μπορούν να παρέχουν βασικές κατανοήσεις που είναι χρήσιμες για την αποσαγήνιση του τι μπορεί να σημαίνει μια επαναστατική κριτική στον πολιτισμό.
Ο πολιτισμός προέρχεται από τη λατινική λέξη civis, που σημαίνει κάτοικος της πόλης. Έτσι ο πολιτισμός είναι ένας τρόπος ζωής βασισμένος στην κατοικία της πόλης – στην κατοικία μέσα σε περιοχές συγκεντρωμένου ανθρώπινου πληθυσμού διαχωρισμένες από τις περιοχές όπου αυτός ο πληθυσμός παίρνει την τροφή του. Άρα μια επαναστατική κριτική στον πολιτισμό, θα ήθελε να εξετάσει τις κοινωνικές σχέσεις που δημιουργούν και δημιουργούνται στις πόλεις.
Όμως η ύπαρξη αυτού που φαίνεται να είναι μια πόλη δεν είναι αρκετή από μόνη της να καθορίσει τον πολιτισμό. Έτσι, ας εξετάσουμε τι συνέβη όταν ανέκυψαν οι πρώτοι πολιτισμοί. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι οι πρώτοι πολιτισμοί άρχισαν να αναπτύσσονται οχτώ με δέκα χιλιάδες χρόνια πριν. Αλλά τι ακριβώς άρχισε να αναπτύσσεται;Τα στοιχεία που έχουμε δείχνουν ότι ορισμένες ειδικότητες άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται σε μια σειρά από συνυφασμένους κοινωνικούς θεσμούς: το κράτος, την ιδιοκτησία, την οικογένεια, τη θρησκεία, το νόμο, την εργασία (σαν μια δραστηριότητα αποκομμένη από τη ζωή) κλπ. Αυτή η διαδικασία έλαβε χώρα μέσω της αλλοτρίωσης της ικανότητας των ανθρώπων να δημιουργήσουν τις δικές τους ζωές ατομικά και συλλογικά με τους δικούς τους όρους. Αυτή η αλλοτριωμένη δημιουργικότητα αποκρυσταλλώθηκε σα συγκεντρωμένη εξουσία και πλούτος με επίκεντρο τους θεσμούς της εξουσίας. Βασισμένοι στη στέρηση της μεγάλης πλειοψηφίας, οι θεσμοί είναι η αναπαράσταση των ταξικών σχέσεων. Με την εμφάνιση αυτού του θεσμικού πλαισίου η κοινωνία παύει να είναι ένα δίκτυο σχέσεων ανάμεσα σε άτομα για να ανταποκριθεί στις αν’αγκες και τις επιθυμίες τους και αντ’αυτού γίνεται ένα δίκτυο προκαθορισμένων, θεσμισμένων σχέσεων που στέκει πάνω από τους ανθρώπους και στο οποίο πρέπει να ταιριάζουν. Έτσι δεν αναπτύσσουν πλέον από κοινού τεχνικές για να ανταποκριθούνστις ανάγκες και στις επιθυμίες τους.
Αντίθετα τα τεχνολογικά συστήματα εξελίσσονται με στόχο την αναπαραγωγή της θεσμισμένης κοινωνικής τάξης, η οποία είναι από μόνη της μια γραφειοκρατική τεχνολογία για τη διαμεσολάβηση των κοινωνικών σχέσεων. Οι ανάγκες και επιθυμίες των ανθρώπων είναι δευτερεύουσες σε αυτό το πλαίσιο και τα άτομα γίνονται από μόνα τους γρανάζια στην κοινωνική μηχανή. Η επιβίωση τους είναι φτιαγμένη να εξαστάται από αυτήν την κοινωνική μηχανή κλειδώνωντάς τους σε μια συνεχή δουλεία που μπορεί μόνο να σπαστεί μέσω μιας ριζικής ρήξης με την κοινωνική τάξη, μια καταστροφική ανατροπή των υπάρχουσων κοινωνικών σχέσεων, που ανοίγει τη δυνατότητα της δημιουργίας μιας νέας ζωής από κοινού.
Όταν μιλάω για πολιτισμό, εννοώ αυτό το δίκτυο θεσμών που κυριαρχεί τις ζωές μας.